GrudzinskaKasza_-_RIESE.pdf

(7641 KB) Pobierz
Hereditas Minariorum,
1, 2014, 113−123
www.history-of-mining.pwr.wroc.pl
ISSN 2391-9450
Nadesłano 20.02.2014 r.; zaakceptowano 15.11.2014 r.
„RIESE” – GEOTURYSTYCZNA PERŁA GÓR SOWICH
Katarzyna GRUDZIŃSKA
Damian KASZA
Politechnika Wrocławska; Wydział Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii; ul. Na Grobli 15,
50–421 Wrocław.
W artykule przedstawiono krótką historię powstania i rozwoju podziemnych obiektów mili-
tarnych na terenie Gór Sowich. Zwrócono szczególną uwagę na fakt, że obiekty wchodzące w skład
kompleksu „Riese” („Olbrzym”) stanowią źródło informacji o minionych zdarzeniach nie tylko
w kontekście historii najnowszej, ale również umożliwiają badaczom spojrzenie w minione epoki
geologiczne. Obiekty te są atrakcją turystyczną, ale również umożliwiają badaczom prowadzenie
podziemnych kartowań geologicznych w celu dokładnego zapoznania się z budową górotworu.
Dzięki temu, oprócz podziemnych tras dydaktycznych, możliwe staje się stworzenie szeregu tras
geoturystycznych ukazujących piękno przyrody i umożliwiających obserwację struktur geologicz-
nych niewidocznych na powierzchni ziemi.
1. Wprowadzenie
Geoturystyka (Hose, 1995, 2012; Dowling & Newsome, 2006) należy do jednej ze
stosunkowo młodych i szybko rozwijających się gałęzi turystyki w Polsce. Szczególnie
wyraźnie zaznacza się ona w regionach o zróżnicowanej (lub unikatowej) na tle ca-
łego kraju budowie geologicznej oraz bogatej historii odsłaniającej się w postaci licz-
nych pozostałości działalności człowieka – głównie przemysłowych (dawnych robót
górniczych) czy pomilitarnych. Jako sztandarowe przykłady tego typu obiektów moż-
na podać Kopalnię Soli „Wieliczka”, Szlak Orlich Gniazd czy Park Nauki i Rozrywki
w Krasiejowie.
Jednym z najbardziej interesujących obszarów naszego kraju ze względu na
atrakcje geoturystyczne jest Dolny Śląsk. Górzysta część tego regionu – Sudety,
charakteryzuje się zarówno ciekawą budową geologiczną (mozaika sudecka) jak
i obecnością reliktów dawnych robót górniczych w postaci wyrobisk podziemnych
i obiektów infrastruktury naziemnej. Krajobraz ten dodatkowo urozmaicają zamki,
twierdze oraz kompleksy obronne większych miast (podziemne tunele, schrony,
magazyny, mury miejskie) udostępnione w ramach tras turystycznych i krajoznaw-
czych oraz licznych ścieżek przyrodniczych.
114
Katarzyna Grudzińska, Damian Kasza
Do jednych z najciekawszych i zarazem tajemniczych obiektów geoturystycz-
nych znajdujących na obszarze Dolnego Śląska można zaliczyć zespół podziemnych
obiektów kompleksu „Riese”. Są to pozostałości niedokończonego przedsięwzięcia
budowlanego nazistowskich Niemiec z okresu ostatnich lat II Wojny Światowej
będące świadectwem zarówno historii najnowszej, jak również tej odległej – geo-
logicznej.
2. Charakterystyka kompleksu „Riese”
2.1. Zarys historii projektu „Riese”
Okres II Wojny Światowej na obszarze Gór Sowich odcisnął się piętnem niezwy-
kłych wydarzeń prowadzących do powstania jednego z największych nazistowskich
przedsięwzięć militarnych na ziemiach polskich. Kompleks o kodowej nazwie „S3”
„Riese” („Olbrzym”), którym określano specjalne budowle inżynieryjne, tj. główne
kwatery dowodzenia i fabryki Broni Specjalnych (broni odwetowych – Vergeltung-
swaffe oraz tzw. cudownych broni – Wunderwaffe), obejmował budowę zarówno
obiektów podziemnych jak i naziemnych oraz systemu infrastruktury transportowej
i energetycznej.
Elementem determinującym powstanie projektu były najprawdopodob-
niej nasilające się ataki lotnictwa alianckiego od początku lat 40. XX wieku,
które zmuszały dowództwo niemieckie do przenoszenia całych fabryk i zakła-
dów zbrojeniowych (nawet urzędów centralnych III Rzeszy) w miejsca zapew-
niające naturalną ochronę – najczęściej były to nieczynne wyrobiska górnicze
czy jaskinie ulokowane w miejscach odległych – poza strefami bombardowań
i wszelkich działań wojennych. Ze względu na wysoki stopień tajności, jakim
objęty został projekt oraz szczątkowa dokumentacja pozostawiona przez wyco-
fujące się siły III Rzeszy, trudno jednoznacznie określić jakie było przeznacze-
nie kompleksu. Spośród ujawnionych dotąd informacji oraz wyników prowa-
dzonych badań wiadomo, że budowa podziemnych umocnień rozpoczęła się
w 1943 i trwała aż do momentu wkroczenia wojsk sowieckich (ostatni wartownicy
uciekli na kilka godzin przed przyjazdem pierwszych patroli) (Dudziak, 1996).
Dotychczas odkrytych i częściowo zbadanych zostało 7 obiektów położonych
w Górach Sowich – „Włodarz” (Wolfsberg), „Sokolec – obiekt Gontowa” (Schin-
delberg), „Jugowice Górne” (Hausdorf), „Osówka” (Säuferhöhen), „Soboń” (Ra-
menberg), „Rzeczka” (Dorfbach) oraz oddalony od nich o około 21 km „Książ”
(Fürstenstein) (ryc. 1). Obiekty te były drążone zgodnie ze sztuką górniczą. Do
głębienia sztolni wykorzystywano materiał wybuchowy, w miarę postępu prac ura-
bianie techniką strzałową odbywało się na kilku przodkach jednocześnie. Układ
oraz nachylenie projektowanych połączonych wyrobisk zapewniał naturalną wen-
tylację, wykorzystując zjawisko depresji cieplnej oraz odwodnienie. Rolę osób do-
zoru pełnili górnicy, inżynierowie oraz technicy z krajów Państw Osi (bądź krajów
zależnych od Rzeszy Niemieckiej) natomiast siłę roboczą stanowili jeńcy obozu
koncentracyjnego KL Gross-Rosen.
„RIESE” – geoturystyczna perła gór Sowich
115
Ryc. 1. Lokalizacja poszczególnych obiektów kompleksu „Riese”
(na podstawie Radwańskiego & Szymczaka, 2006)
Fig. 1. Localization of “Riese” complex underground objects
(based on Radwański & Szymczak, 2006)
Ze względu na stabilność górotworu oraz profil tyczonych podziemnych tuneli
(ryc. 2A i 2B) stosowano jedynie tymczasową obudowę drewnianą, choć docelowo
najprawdopodobniej wszystkie wyrobiska miały być obetonowane. W momencie
przerwania prac jedynie niewielka część korytarzy była zabezpieczona w ten sposób
(Kosmaty, 2006).
Niekorzystny dla Hitlera przebieg działań wojennych spowodował, że prace
do 1945 roku nie zostały ukończone. Szybkie wycofywanie się wojsk niemieckich
przed czołem wkraczającej na ziemie polskie Armii Czerwonej doprowadziło do
przerwania prac, demontażu i wywiezienia w bezpieczne miejsce najważniejszych
urządzeń i dokumentów stanowiących świadectwo istnienia kompleksu. Dodatko-
wo zamaskowano większość ważnych obiektów wysadzając i zasypując teren gdzie
się znajdują.
Tuż po wojnie pracami zabezpieczającymi na tym terenie zajęła się Armia Czer-
wona. To, co pozostało zniszczono lub zdemontowano i wywieziono nie udzielając
żadnych informacji co do poczynionych odkryć.
2.2. Tło geologiczne rejonu podziemnych umocnień „Riese”
Obiekty sowiogórskiego „Olbrzyma”, poza podziemiami Książa zostały wydrą-
żone w utworach metamorficznych kry gnejsowej. Wiek tych skał określony został
116
A)
Katarzyna Grudzińska, Damian Kasza
B)
Ryc. 2. A) Niedokończona hala z pozostawionymi szalunkami – obiekt „Osówka”;
B) wejście do wartowni w sztolni nr 1 – obiekt „Rzeczka”
Fig. 2. A) An unfinished hall with formwork – “Osówka” object; B) the entrance
to the guardhouse in the tunnel No 1 – “Rzeczka” object
za pomocą badań radiometrycznych kryształów cyrkonu i monacytu zawartych
w gnejsach na około 384–370 mln lat temu (Żelaźniewicz, 2003). Warto zaznaczyć,
że wiek ten określa koniec wielofazowej migmatyzacji i metamorfizmu gnejsów, na-
tomiast Gunia (1981, 1983, 1985), ocenił wiek skał stanowiących protolit – piasków,
mułów, law bazaltowych – nawet na około 1 mld lat. Wśród odmian litologicznych
dominują gnejsy (m.in. gnejs łuseczkowy, laminowany gnejs łuseczkowy, gnejs smu-
żysty, gnejs warstewkowy, gnejs oczkowy, gnejs aplitoidowy, gnejs homofanizowany)
i migmatyty (flebity i nebulity), a także bazyty, granulity, wapienie oraz inne skały
wapienno-krzemianowe (Grocholski, 1962, 1965, 1967; Żelaźniewicz, 1987).
Podziemne korytarze obiektu „Książ” zostały wydrążone w osadach formacji
z Książa. Są to skały, w skład których wchodzą zlepieńce gnejsowe, piaskowce zle-
pieńcowate oraz piaskowce grubo- i średnioziarniste (Teisseyre & Gawroński, 1965;
Porębski, 1981; Marcinowski i in., 2004).
Wyjątkowym zjawiskiem, występującym na tym terenie (zwłaszcza w przypadku
obiektu „Osówka”) są skupiska wystąpień granitoidów reomorficznych (niekiedy
pegmatytów) w postaci żył, kompleksów żył, gniazd, soczew (ryc. 3). Najczęściej
spotykana ich odmiana posiada strukturę średnio- i różnokrystaliczną (Sienicka
& Zagożdżon, 2010).
3. Potencjał geoturystyczny wybranych obiektów kompleksu „Riese”
3.1. Podziemne kartowania geologiczne
Autorzy przeprowadzili dotychczas prace badawcze w trzech spośród czterech
udostępnionych obiektów, mianowicie w „Osówce”, „Włodarzu” oraz „Książu”.
W chwili obecnej (październik 2014) trwają prace w obiekcie „Rzeczka”. Wyniki badań
stanowiły przedmiot kilku prezentacji konferencyjnych oraz artykułów naukowych
(Sienicka & Zagożdżon, 2010; Sienicka, 2012; Kasza, 2012a, 2012b, 2014; Kasza i in.,
„RIESE” – geoturystyczna perła gór Sowich
117
A)
B)
Rys. 3. A) Pakiety żył granitowych – obiekt „Osówka”; B) budina granitowa – obiekt „Osówka”
Fig. 3. A) Packets of granite veins – “Osówka” object; B) boudinage of a granite – “Osówka” object
2014, Zdunek i in., 2014). Eksploracja podziemnych wyrobisk pozwoliła na opraco-
wanie szczegółowych zdjęć geologicznych każdego z obiektów. Rezultaty obserwacji
posłużyły do budowy opracowań kartograficzno-opisowych (ryc. 4). W czasie badań
dokonywano pomiarów struktur geologiczno-tektonicznych takich jak: foliacja, żyły
i soczewy mineralne, uskoki i inne. Rozpoznano i opisano szereg odmian petrogra-
ficznych skał w tym kilka nieudokumentowanych dotychczas w tym rejonie (Sienicka
& Zagożdżon, 2010). Oprócz tych elementów odnotowywano wystąpienia mi-
neralizacji w postaci szaty naciekowej, wypływy wody, skład gazowy powietrza
w wyrobiskach podziemnych, a także wystąpienia flory i fauny (ryc. 5). Tym sa-
mym dokonano weryfikacji informacji zawartych w dotychczas opublikowanych
(powierzchniowych) opracowaniach geologicznych dzięki obserwacjom górotworu
od wewnątrz.
Wyniki prac badawczych prowadzonych w sztolniach pozwoliły na identyfikację
ł
ły
i wydzielenie na tle zespołu gnejsowego (laminowany gnejs łuseczkowy – dominują-
ł
łu
ł
cy, gnejs łuseczkowy, gnejs smużysty oraz gnejs migmatyczny) również innych grup,
ł
w skład których wchodzą gniazda, soczewy oraz żyły granitowe i pegmatytowe
(tzw. granitoidy reomorficzne; ryc. 3) licznie występujące w „Osówce”, a w przy-
padku „Książa” – zlepieńców polimiktycznych formacji z Książa. Przeprowadzone
badania oraz ich kontynuacja w skali całego kompleksu z całą pewnością przyczy-
ego
nią się do poszerzenia wiedzy na temat zmienności i układu struktur geologicznych
w tej części Gór Sowich.
Do inwentaryzacji sztolni zastosowano technikę naziemnego skaningu laserowe-
go (ryc. 6). W ten sposób uzyskano niezwykle precyzyjne (dokładność rzędu centy-
metrów) odwzorowanie przebiegu podziemnych korytarzy w trzech wymiarach wraz
w)
z dokumentacją w postaci panoram fotograficznych wykonanych z każdego sta-
nowiska pomiarowego.
Tak przeprowadzone prace badawcze umożliwiają wytypowanie podziemnych
tras geoturystycznych ukazujących najpiękniejsze elementy przyrody nieożywio-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin